Eksperyment Köhlera
Źródło: S. M. Kosslyn, R. S. Rosenberg, „Psychologia. Mózg Człowiek Świat”, Znak Kraków 2006.
„Köhler (1959) zamknął w klatce szympansa o imieniu Sułtan, a poza klatką i poza zasięgiem zwierzęcia położył banana. Także poza klatką i zasięgiem Sułtana, lecz bliżej zwierzęcia niż owoc badacz umieścił długi patyk, natomiast w klatce położył krótki patyk. Początkowo szympans próbował dosięgnąć owocu, a kiedy mu się to nie udawało, przejawiał oznaki frustracji. Później na jakiś czas znieruchomiał, po czym zachował się tak, jakby doświadczył wglądu dotyczącego możliwości dosięgnięcia banana: krótkim patykiem przysunął sobie patyk długi, który wykorzystał do zdobycia owocu. W kolejnym eksperymencie Köhler umieścił banany w klatce, jednak zbyt wysoko, by Sułtan mógł po nie sięgnąć. Poza tym badacz umieścił w klatce stosy pudeł. Z początku szympans podskakiwał, próbując uchwycić owoce. Następnie rozejrzał się po klatce, oglądając znajdujące się w niej przedmioty, i najwyraźniej ponownie doświadczył przebłysku zrozumienia: dostrzegł, że odpowiednie ułożenie pudeł i wspięcie się na ich stos pozwoli mu na dosięgnięcie bananów.”
„Szympans imieniem Sułtan znajdował się w dużej klatce, u sufitu której zwisał banan, wewnątrz klatki leżał jeden kij, na zewnątrz niej poza zasięgiem ręki szympansa dwa inne kije, które mogły zostać przyciągnięte za pomocą kija leżącego w klatce. Kij ten był zbyt krótki, aby strącić nim banan, co początkowo próbował uczynić Sułtan. Szympans przyciągnął za pomocą posiadanego kija dwa pozostałe kije, jednak nie udawało mu się strącić banana żadnym z nich. Dopiero gdy sczepił razem dwa kije, mógł osiągnąć ten cel. Sułtan, jeden z badanych przez Köhlera szympansów, doszedł do takiego rozwiązania problemu [jako jedyny doszedł!] i uzyskał przynętę. Co więcej, gdy powtórnie znalazł się w takiej sytuacji problemowej, powtórzył od razu pierwotne rozwiązanie bez błędnych prób. Köhler, opisując zachowanie Sułtana w czasie rozwiązywania postawionego przed nim problemu, stwierdził, że po wykonaniu szeregu bezowocnych prób [metoda prób i błędów] z pojedynczymi kijami szympans ten usiadł w kącie pozostał tam jakiś czas bez ruchu, nagle wstał, sczepił dwa kije i dosięgnął owocu. Właśnie rozwiązanie osiągnięte więc zostało nagle, a nie drogą eliminacji błędnych prób. Początkowe próby w których zwierzę wykorzystywało dotychczasowe umiejętności (sięgnięcie kijem po owoc), jako nieefektywne, zostały zastąpione poprzez, jak to określił Köhler, wgląd w sytuację problemową, który daje natychmiastowe rozwiązanie. Wgląd traktowy bywa jako nagłe zrozumienie. Rzeczą charakterystyczną dla rozważań osiągniętych przez wgląd jest ich trwałość, tzn. przy powtórzeniu sytuacji problemowej rozwiązanie osiągnięte jest od razu. W podobnej sytuacji problemowej wgląd pojawia się szybciej niż nastąpił pierwotnie [transfer]. Wyuczona zostaje jakby tendencja do rozwiązywania zadania przez wgląd w nowych sytuacjach. Zwolennicy uczenia się wyłącznie przez próby i błędy uważają wgląd za specyficzny przypadek tej metody. Wydaje się jednak, że istnienie wyższa od nawykowego form uczenia się, która pojawia się u zwierząt wyższych i jest charakterystyczna dla myślenia człowieka. Innymi słowy, oprócz uczenia się mechanicznego istnieje jeszcze uczenie się ze zrozumieniem.”
Z metodą uczenia się przez wgląd związane są następujące cechy:
- z języka angielskiego „insight” można przetłumaczyć jako „domyśleć się” (związek z intuicją). Np. odnalezienie reguły (zasady) określa się odkryciem „aha” (Köhler dostrzegł taki moment w zachowaniu Sułtana);
- wiedza uzyskana przez wgląd jest oceniana jako trwała.
Eksperyment Tolmana
Źródło: E. Tolman: „Zachowanie celowe u zwierząt i ludzi” Warszawa PWN, 1995
Pojęcie „wglądu” używa dla określenia procesu „ideacji inwencyjnej” (s. 624)
Ideacja inwencyjna, w odniesieniu do badań nad zachowaniem się szczurów w labiryncie, oznacza sytuację w której „bieganie-tam-i-z-powrotem” obejmuje – oprócz przebytych już w rzeczywistości (zewnętrznie) przez dany organizm alternatywnych i następujących po sobie dróg danego pola środków prowadzących do celu – także nowe drogi czy elementy, jakich organizm ten nigdy w rzeczywistości nie doświadczył. W ideacji inwencyjnej te nowe drogi są ideacyjnie ekstrapolorowane. Taką ekstrapolacją należy uznać za wywoływaną przez stosowania zachowania do tych części pola, któe zostały już uchwycone percepcyjnie lub pamięciowo (mnemonicznie), oraz przez cechującą dany organizm pewną niestabilność twórczą (s. 607)
Ideacja – „to słabiej poznana forma świadomego zdawania sobie sprawy, w której pobieranie alternatywnych lub następujących po sobie możliwości środek-cel zachodzi jedynie za pomocą przystosowań zachowania do biegania-tam-i-z-powrotem”. (s. 607). Przypomina to pojęcie intuicji.
Uczenie się inwencyjne (przez wgląd) Tolman określa jako „taką zmianę zachowania, która wymaga i wynika z inferencyjnej (wniosku) ekstrapolacji nowego znaku-postaci. Uczenie inwencyjne wymaga ideacji inwencyjnej. (s. 622) Tak więc – uczenie się przez wgląd wymaga intucyjnego podejścia.