Źródło: Piaget J. „Jak sobie dziecko wyobraża świat” PWN Warszawa 2006.
Realizm
Realizm odpowiada na pytanie: jak dzieci odróżniają świat zewnętrzny od wewnętrznego (myśl, nazw rzeczy i snów). Dla dorosłych `myśl` czy `pojęcie`, `obraz`, `słowo` są w umyśle, a jest `reprezentowana rzecz` w świecie materialnym. Ponad to słowa i niektóre idee są we wszystkich umysłach, a inne idee są tylko we własnej myśli. Dla dziecka pojęcia, obrazy, słowa są częściowo dobrze odróżniane od rzeczy, lokalizowane są jednak w przedmiotach.
- Faza realizmu absolutnego
Instrumenty myślenia (pojęcia, obrazy, słowa itp.). nie są rozróżniane i zdają się istnieć jako cecha zewnętrznego przedmiotu; - Faza realizmu bezpośredniego
Instrumenty myślenia są zróżnicowane od rzeczy, ale są lokalizowane w rzeczach; - Faza realizmu pośredniego
Instrumenty myślenia są jeszcze pojmowane jako rodzaj rzeczy i jednocześnie są lokalizowane w ciele i otaczającym środowisku; - Faza relatywizmu (lub subiektywizmu)
Instrumenty myśenia są umiejscawiane w nas (są wewnętrzne).
Wnioski:
- Początkowo dziecko świat wewnętrzny (swoje Ja) ze światem zewnętrznym [s. 106]
- Dopóki dziecko nie zda sobie sprawy z subiektywności swojego punktu widzenia, uważa, że jest w samym środku świata, stąd obecność koncepcji finalistycznych, animistycznych i prawie magicznych [s. 106]
- To wskutek serii rozczarowań, doświadczania stawiania oporu przez inne istoty, dowie się o subiektywności swoich uczuć [s. 106]
- Świadomość tego co wewnętrzne wynika z konstrukcji intelektualnej, która wymaga rozszczepienia początkowej treści [s. 107]
Rozumienie pojęcia myśli
Technika wypytywania (bez scenariusza, luźna ukierunkowana rozmowa). Idea badania: zdefiniowanie pojęcia myśli; Pytanie pierwsze: Czy wiesz co to znaczy myśleć?
- Stadium przedoperacyjne. Myśl jest zewnętrzna – myśli się „ustami” (6 r.ż.) – myśl jest utożsamiana z głosem, nic się nie dzieje ani w głowie ani w reszcie ciała. W tym aspekcie myśl jest mylona z rzeczami (w tym wieku dzieci kojarzą słowa jako nieoderwane części rzeczy). W tym wieku dzieci uważają, że myśli są powszechnie znane (to o czym w tej chwili myślę – wiedzą wszyscy).
- Stadium przejściowe. Myśl zaczyna być wewnętrzna, ale ma cechy zewnętrzne – myśli się „głową” (ok. 8 r.ż.) – myśl rozumiana jest jako głos w głowie lub szyi. Dziecko dostrzega sprzeczności w kontaktach z dorosłymi, poznaje pojęcie „mózgu” i próbuje go dostosować do rozumianego przez siebie zjawiska. Pojęcie mózgu nie ma większego znaczenia, dzieci na tym etapie rozumieją, że mózg jest w głowie, ale nie wiedzą jakie ma znaczenie (mózg to przewody w głowie [s.49]). Na tym etapie myśl nadal przybiera fizyczną formę (myśl może być z powietrza, krwi, lub jest kulą).
- Stadium operacyjne. Myśl jest wewnętrzna, zdematerializowana (ok. 10-12 r.ż.) – myśl nie ma już fizycznej postaci, sytuowana jest w głowie, jest niewidoczna, nienamacalna; różna od „głosu” i „powietrza”.
Rozumienie pojęcia słowa
Dzieci nie mają problemów z określeniem pojęcia „nazwa” (określają ją jako: „do wywołania”, albo wskazują „jest to (gest)”) problem im sprawia pojęcie „słowo” – przynajmniej do 7-8 r.ż. Idea badania: czy dziecko odróżnia słowo i nazywaną rzecz; Przykładowe pytania: Czy słowo ma siłę? Mówię „biegać”, ale w tej chwili nie biegnę?
- Stadium przedoperacyjne. Dzieci nie rozumieją problemu (7-8 r.ż.) dzieci nie są w stanie dokonać odróżnienia między słowem i rzeczą.
- Stadium przejściowe. Dzieci rozumieją problem, ale nie udaje się im go rozwiązać w sposób usystematyzowany (7-11 r.ż.)
- Stadium operacyjne (10-11 r.ż.). Dzieci podają właściwe rozwiązanie.
Rozumienie pochodzenie nazw
Ustalenie jak dzieci rozumieją czynność nazywania przedmiotów (realizm nominalny). Technika pytań (wywiad pogłębiony): (1) co to jest nazwa?, (2) jak to się nazywa?, (3) jak powstały nazwy?, (4) skąd wiemy że (przedmiot) tak się nazywa?, (5) gdzie są nazwy?, (6) czy rzeczy znają swoje nazwy?, (6) czy (przedmiot) zawsze miał swoją nazwę, czy najpierw istniało bez nazwy?, (7) dlaczego (przedmiot) tak się nazywa?, (8) Czy Ty (imię) masz brata (imię), czy można ciebie było nazwać jego imieniem, albo (przedmiotem).
- Stadium przedoperacyjne. Nazwa jest w rzeczy (5-6 r.ż.) dziecko uważa nazwy za własność rzeczy; jedną z cech przedmiotów (tj. kolor, wielkość) jest jego nazwa.
- Stadium przejściowe. Nazwy pochodzi od ludzi, ale została zrobiona wraz z przedmiotem (7-8 r.ż.), nazwy zostały wymyślone przez twórców rzeczy: Pana Boga lub pierwszych ludzi. Jeśli odnosi się do pierwszych ludzi uważa jednocześnie, że wymyślili stworzyli oni przedmioty tj. słońce, chmury itp. (patrz: artyficjalizm mitologiczny).
- Stadium operacyjne. Nazwy pochodzi od osoby która zastanawia się nad rzeczą (9-10 r.ż.). Nazwy nie pochodzą od twórców i nie mają związku z ich powstaniem, ale pochodzi od jakichkolwiek ludzi, którzy zastanawiają się nad tą rzeczą.
Rozumienie, że nazwy były przekazywane z pokolenia w pokolenie
- Stadium przedoperacyjne. Poznajemy nazwy rzeczy patrząc na nie (5-6 r.ż.) Dzieci twierdzą, że poznają przedmioty po prostu patrząc na nie (np. `wystarczy spojrzeć na słońce by odkryć, że nazywa się „słońce”`). Pogląd ten przypomina filozofię Platona wiedza jest wrodzona i każdy ją sobie przypomina (zagadnienie anamnezis).
- Stadium przejściowe. Stwórca dostarcza nam nazwy rzeczy (7-8 r.ż.). Dziecko twierdzi, że to Bóg powiedział nam nazwy rzeczy.
- Stadium operacyjne. Przekazywanie nazw z pokolenia na pokolenie (9-10 r.ż.). Dziecko twierdzi, że nazwy musiały być przekazywane z `z ojca na syna` od momentu kiedy je wynaleziono.
Miejsce nazw jako pojęć
- Stadium przedoperacyjne. Nazwa jest w rzeczy (5-6 r.ż.) Nazwy rzeczy znajdują się w samych rzeczach.
- Stadium przejściowe. Nazwa rzeczy jest wszędzie i jednocześnie nigdzie (7-8 r.ż.) nazwa jest związana z myślącym podmiotem (nie przedmiotem), ale nazwa jest nadal zewnętrzna pod względem dziecka i lokalizuje się ją w głosie i w powietrzu.
- Stadium operacyjne. Nazwy są w naszym głosie, potem w głowie i w samej myśli (9-10 r.ż.), dzieci odkrywają, że nazwy są w nas i przybywają od wewnątrz.
Stałość nazw (czy nazwę można zmienić?)
- Stadium przedoperacyjne. Nie (do 10 r.ż.), nazw nie można zmieniać; nazwy zawierają coś z rzeczy (ideę rzeczy – filozofia Platona – są nierozerwalne)
- Stadium przejściowe. Chyba tak , ale „to nie pasowało by tak dobrze”, dzieci te kojarzą, że istnieje jakaś zgodność między nazwą a samym przedmiotem.
- Stadium operacyjne. Tak (od 10 r.ż.) tak, nazwy można zmieniać; oczywiście (od 11-12 r.ż.), tak, nazwa jest tylko czystym znakiem.
Rozumienie zjawiska snów i istoty śnienia
Dziecko jest realistą dlatego, że nie wie o istnieniu podmiotu i wewnętrznym charakterze myśli. Technika pytań (wywiad pogłębiony): (1) co to jest sen?, (2) śni ci się coś w nocy?, (3) skąd pochodzą sny?, (4) czym się śni?, (5) dlaczego się śni?
- Stadium przedoperacyjne. Sen jest czymś zewnętrznym (5-6 r.ż.) Dziecko jest przekonane, że sen przychodzi z zewnątrz (z nieba, z nocy), usadawia się w pokoju i w ten sposób śnimy. Sen jest gotowym głosem lub obrazem, który istnieje obok nich. Pochodzi z rzeczy, o których się śni. Wiedzą, że obraz jest nieprawdziwy (nie przedstawia rzeczywistych zdarzeń) ale istnieje niezaprzeczalnie, nie ma charakteru stricte zewnętrznego. Na pytanie czy inni mogliby zobaczyć mój sen dzieci odpowiadają, że tak, ale że jest noc i w ciemności nic nie widać.Stadium przejściowe. Sen pochodzi z wewnątrz ale jest czymś zewnętrznym (7-8 r.ż.) Dziecko twierdzi, że sen przychodzi z głowy, z myśli, z głosu. Ale sen nadal jest czymś zewnętrznym – jest w pokoju (przed nami). Wiedzą, że sny nie są realne, ale przypominają projekcję w lustrze. Dzieci te potrafią wyjaśnić przyczynę snu (długie myślenie o czymś jest powodem snu).Stadium operacyjne. Sen jest wewnętrzny (9-10 r.ż.), sen jest w głowie lub w oczach, pochodzi z myśli i tam też się śni (wewnętrznie myślą).
Myślenie magiczne
Magia to przekonanie dziecka, że relację partycypacyjne mogą zmienić rzeczywistość. Stanowi przedsymboliczne stadium myślenia [s. 131]. Partycypacja (z ang. uczestnictwo; tutaj: dostrzeganie związku) – dostrzeganie wpływu między istotami lub zjawiskami, które łączy związek podobieństwa lub mające silny wpływ jedno na drugie, chociaż nie ma między nimi wyraźnego związku przyczynowo-skutkowego. Np. Zjawisko burzy niesie dwa bodźce: dźwięk grzmotu i błysk świetlny błyskawicy. Światło dociera do nas pierwsze i jest to przyczyną, dla której dzieci w przedszkolu uważają, że przyczyną grzmotu jest błysk, a nie wyładowanie elektryczne.
Należy odróżnić animizm od myślenia partycypacji i magii: jeśli dziecko mówi, że słońce idzie za nimi to gdy odwołuje się do dobrowolności słońca (słońce samo idzie) wówczas mówimy o świadomości gwiazdy – animizmie. Gdy mówi, że ono samo spowodowało przesunięcie się słońca to mówimy o partycypacji i magii (uczestnictwie w zmianie rzeczywistości).
Etapy kształtowania się myślenia, które wyjaśniają zachowania z obawy przed strachem, z wyrzutami sumienia, poczuciem ładu panującego w naturze.
- Faza magia przez partycypację gestów i rzeczy.
Dziecko wykonuje jakiś gest, jakąś operację w myśli (np. śpiewanie, chowanie książki pod kołdrą, (później) liczenie) i przyjmuje, że te gesty lub operacje mają wpływ poprzez dostrzeżenie związku na zdarzenia upragnione czy budzące obawę. - Faza magia przez partycypację myśli i rzeczy.
Dziecko ma wrażenie, że myśl, słowo lub spojrzenie itp. mogą zmieniają rzeczywistość (np. wypowiadanie magicznych zaklęć, które mają spowodować, że coś się stanie). - Faza magia przez partycypację substancji .
Uważa, że dwa lub trzy ciała oddziałują na jedno na drugie (np. przyciągają się wzajemnie) poprzez dostrzeżenie prostego związku. Magia polega na używaniu jednego ciała by oddziaływać na inne (np. błaganie rodziców by zatrzymali burzę). - Faza magia przez partycypację intencji.
Dziecko jest przeświadczone, że ciała uważane są za żyjące i obdarzone wolą (animizm). Doszukiwanie się związku (partycypacja) polega na przekonaniu, że wola jakiegoś ciała oddziałuje wprost na wolę innych ciał dlatego też posługują się nimi by oddziaływać na inne przedmioty (na tym polega magia). Efektem tego etapu jest magia przez rozkazywanie (np. nakazywanie chmurom lub słońcu by podążały za dzieckiem). Podstawą tego etapu jest egocentryzm (myślenie, że świat kręci się wokół dziecka) oraz przeświadczenie, że świat podlega raczej prawom moralnym niż fizycznym.
Animizm
Animizm to przypisywanie życia i świadomości istotom nieożywionym. Wszystkie te stadia mogą występować wśród dzieci przedszkolnych i utrzymywać się aż do 12 roku życia (najintensywniejszy jest okres 4-5 r.ż.).
„Dziecko jest mało systematyczne, mało spójne, mało dedukcyjne, na ogół obca jest mu potrzeba unikania sprzeczności, zestawia twierdzenia zamiast je systematyzować i zadowala się schematami synkretycznymi zamiast przeprowadzania analizy elementów. Mówiąc inaczej, myśl dziecka bliższa jest zbiorowi postaw wynikających z czynności i marzenia (…), niż myśli świadomej siebie, i systematycznej osoby dorosłej.” [s. 31]
- Stadium animizmu całościowego (do 4-5 r.ż.) – każda rzecz może być siedliskiem intencji czyli świadomej aktywności (np. ściana mnie uderzyła). W tym wieku dziecko nie zastanawia się jednak nad tym czy przedmioty żyją;
- Stadium animizmu domyślnego (od 4-6 r.ż.) – dziecko zaczyna pytać o życie roślin i tego co czują zwierzęta (ich świadomość). Na początku myli to co żyje z tym co się nie rusza (animizm rozproszony [s. 185]), a także to, że wszystkie obiekty dookoła oddziałują bezpośrednio na niego samego (animizm systematyczny [s. 185]).
- Stadium przedoperacyjne. Stadium wszystko jest żywe i świadome (6-7 r.ż.) dziecko jest zdania, że wszystko co wykonuje jakąkolwiek aktywność jest świadome (słońce bo ogrzewa);
- Stadium: żywe i świadome jest tylko to co się rusza (od 6-7 do 8-9 r.ż.) dziecko ogranicza życie tylko do tego co potrafi się poruszać (strumyk płynie więc żyje);
- Stadium żywe i świadome jest tylko to co rusza się własnym ruchem (trwa od 8-9 do 11-12 r.ż.) (woda w strumyku nie płynie sama z siebie więc nie żyje; ślimak rusza się samodzielnie więc żyje),
- Stadium żywe i świadome są tylko zwierzęta (po 11 r.ż.).
Świadomość słońca i księżyca – ciał niebieskich
Technika pytań: (przykładowe pytanie) Co robi słońce jak ty spacerujesz?
- Stadium przedoperacyjne. Słońce chodzi za mną (do ok. 8-12 r.ż.) Dziecko wierzy, że słońce i księżyc idą za nim jak zrobiłby to ptak na wysokości dachów;
- Stadium przejściowe. Słońce i księżyc nie chodzą za mną ale świecą na mnie (8-10 r.ż.) Dziecko doświadcza dysonansu – wie że słońce za nim nie chodzi a jednocześnie czuje, że jego promienie świecą wciąż na niego (np. odbijając się w kałuży).
- Stadium operacyjne. Słońce i księżyc nie chodzą na mnie a zjawisko świecenia jest złudzeniem (od 10-11 r.ż.) Dziecko wie, że słońce i księżyc tylko pozornie chodzą za nim i jest to tylko złudzenie spowodowane oddalanie się ciał niebieskich.
Działanie praw fizycznych na rzeczy
Technika pytań polegała na zadawaniu pytań typu: czy rzeczy robią to co chcą, a jeżeli nie to dlaczego?
- Stadium przedoperacyjne. Zjawiska między przedmiotami podlegają prawu moralnemu a nie prawom natury (do 7-8 r.ż.) dzieci nie zgadzają się, że rzeczy mogą robić to co chcą, nie dlatego, że nie mają woli (w co teraz wierzą – animizm) lecz dlatego, że podlegają prawu moralnemu, obowiązkowi (czynienie dobra dla wyższego dobra – dobra ludzi), stąd np. ściana mnie uderzyła – niedobra ściana.
- Stadium przejściowe. Zjawiska między przedmiotami podlegają po części prawu moralnemu a po części prawu fizycznemu (od 7-8 r.ż.) powoli pojawiają się pierwsze pojęcia determinizmu fizycznego – dziecko zaczyna zdawać sobie sprawę z tego, że rzeczy podlegają prawom fizyki (np. płynięcie rzek, czy przesuwanie się chmur). Obserwowane zjawiska zaczyna wyjaśniać poprzez przymus fizyczny.
- Stadium operacyjne. Zjawiska między przedmiotami podlegają prawom fizycznym (od 11-12 r.ż.) dziecko jest przekonane, że na przedmioty fizyczne działa całkowicie przymus fizyczny.
Artyficjalizm
Artyficjalizm to pogląd na pochodzenie rzeczy i świata.
- Artyficjalizm integralny – wszystko zostało zrobione przez człowieka lub Boga
- Artyficjalizm umiarkowany – ciała niebieskie (tj. gwiazdy, planety) są pochodzenia naturalnego i na pół sztucznego
- Stadium operacyjne – ciała niebieskie są pochodzenia naturalnego.
Zestawienie pojęć animizmu i artyficjalizmu:
- Stadium artyficjalizmu rozsianego [Animizm i artyficjalizm mieszają się]
Dzieci nie zastanawiają się skąd pochodzą rzeczy, a otoczenie postrzegają jako kierowane przez dorosłych lub im służące; - Stadium artyficjalizmu mitologicznego [Animizm i artyficjalizm dopełniają się]
Dziecko zaczyna zadawać sobie pytanie o pochodzenie rzeczy, że rzeczy są jednocześnie wytwarzane i żywe; - Stadium artyficjalizmu umiarkowany (artyficjalizm techniczny) [Animizm i artyficjalizm są sprzeczne]
Dziecko mocno interesuje się otaczającą go techniką. Wiedza dziecka o pracy i zawodach staje się dokładna (do tej pory urządzenia i maszyny były czarną skrzynką), obserwuje proces powstawania nowych rzeczy ludzką pracą. Od tej pory dzieci zaczynają od teraz tłumaczyć różne zjawiska jako wynik technicznych operacji (maszyna została tak zaprogramowana). Na tym etapie dziecko dochodzi do wniosku że żywe pozostaje tylko to co potrafi się samo poruszać (animizm). Dochodzi do wniosku, że dany przedmiot nie wie ani nie czuje, bo go wyprodukowano; - Stadium artyficjalizmu immanentnego.
Zanika pogląd, że natura została stworzona przez człowieka (pozostaje idea Boga jako stwórcy), jednak nadal pełna jest celowości (dzieci wciąż uważają, że chmury, choć są z pary to są po to by spadał z nich deszcz).
Pochodzenie kwadr księżyca
- Stadium przedoperacyjne. Księżyc sam tworzy swój kształt lub to robią ludzie, kwadry księżyca uważane są za rodzące się księżyce, bądź za pocięte przez ludzi;
- Stadium przejściowe. Kwadry księżyca po części są modyfikowane przez ludzi a po części wynika to z natury (`bo się je poprawia`, `on okrągleje, a potem robi się do połowy`). Księżyc dzieli się samodzielnie lub jest cięty przez wiatr;
- Stadium operacyjne. Kwadry wynikają z natury i wynikają z ruchu obrotowego księżyca lub z przysłonięcia przez chmurę.
Pochodzenie nocy
- Stadium przedoperacyjne. Dziecko wyjaśnia noc artyficjalistycznie (bo jest ciemno, bo małe dzieci muszą iść spać);
- Stadium przejściowe. Wyjaśnienia są na w pół artyficjalistyczne na w pół fizyczne (np. noc jest jedną czarną chmurą, która zasłania dzień);
- Stadium operacyjne. Noc wynika z zniknięcia słońca.
Pochodzenie chmur
- Stadium przedoperacyjne. Chmura uważana jest za coś stałego (5-6 r.ż.) (np. z kamienia, z ziemi, itp.) utworzonego w pełni przez Boga lub ludzi (typowy artyficjalizm);
- Stadium przejściowe. Dziecko tłumaczy chmury powstają za pomocą dymu z dachów (6-9 r.ż.) (gdyby nie było domów to nie byłoby chmur);
- Stadium operacyjne. Chmury mają pochodzenie całkowicie naturalne (9-10 r.ż.) (chmura jest skondensowanym powietrzem lub wilgocią, parą, ciepłem itp.).
Pochodzenie burz, grzmotów i błyskawic
- Stadium przedoperacyjne. Grzmoty i błyskawice powstają w niebie lub w górach
- Stadium przejściowe. Grzmoty i błyskawice pochodzą z chmur, ale te są czymś stałym
- Stadium operacyjne. Pochodzenie burzy jest naturalne
Pochodzenie deszczu
- Stadium przedoperacyjne. artyficjalizm integracyjny (do 7 r.ż.),
- Stadium przejściowe, artyficjalizm umiarkowany (od 7-8 do 9-10 r.ż.),
- Stadium operacyjne, odwołanie się do procesu naturalnego (do 10 r.ż.), chmury są również oznaką deszczu.
Pochodzenie śniegu, lodu i zimna
- Stadium przedoperacyjne. Artyficjalizm integralny (do 6 r.ż.), Każde z tych trzech substancji została stworzona osobno (przez Boga), zimno pochodzi z powietrza, a nie lodu,
- Stadium przejściowe. Artyficjalizm umiarkowany (7-9 r.ż.) dziecko zaczyna dostrzegać, że śnieg zapowiada zimę, zimno zapowiada śnieg (pojęcie `śnieg` i `zimno` przyciągają się – partycypacja dynamiczna, s. 250) pochodzenie śniegu nie jest związane z wodą, zimno powoduje zamarzanie wody,
- Stadium operacyjne. Naturalne wyjaśnienie (już od 7 r.ż.) tutaj też dzieci mogą jeszcze rozumieć lód jako ubity śnieg (a nie zamarzniętą wodę).
Pochodzenie rzek, jezior i mórz
Badania te były prowadzone w dwóch miastach (Genewie i Paryżu), o ile w Paryżu dzieci nie miały takich doświadczeń jak w Genewie tam artyficjalizm posunięty był dalej w czasie (później dzieci go opanowywały).
- Stadium przedoperacyjne. Artyficjalizm integralny (do 7-8 r.ż.)Wszystko jest wytwarzane i mimo, że rzeka jest wyprodukowana to jest świadoma i żywa;
- Stadium przejściowe. Artyficjalizm umiarkowany (9-10 r.ż.) koryta rzek jest drążone przez człowieka, ale woda ma pochodzenie naturalne;
- Stadium operacyjne. Naturalne wyjaśnienie (po 10 r.ż.)
Pochodzenie drzew, gór i ziemi
- Stadium przedoperacyjne. Artyficjalizm integralny (do 6-7 r.ż.) drewno jest uważane za wyprodukowane z pozostałości po meblach, lub pochodzi z drzew, ale te zostały stworzone przez człowieka. Człowiek tworzy drzewa przez wbijanie w ziemię patyków lub przesiewanie nasion (stworzonych przez hodowców);
- Stadium przejściowe. Artyficjalizm umiarkowany (do 9 r.ż.) Drewno pochodzi z drzewa, a drzewa z nasion (np. ze zboża) ale ludzie muszą je samodzielnie sadzić (nie mogą samodzielnie); natura nie jest więc samowystarczalna;
- Stadium operacyjne. Naturalne wyjaśnienie (od 9 r.ż.)
Pochodzenie żelaza, szkła, tkaniny i papieru
- Stadium przedoperacyjne. Artyficjalizm integralny – rzeczy są wytwarzane przez kosmos i dostarczone w formie gotowej przez człowieka. Maszyny są traktowane przez dzieci jako magiczne skrzynki, do których wkłada się cokolwiek aby otrzymać cokolwiek według najbardziej zewnętrznych podobieństw, jakie dziecko jest w stanie uchwycić (wiara we wszechpotęgę techniki dorosłych).
- Stadium przejściowe. Artyficjalizm umiarkowany – rzeczy zostały wcześniej włożone do ziemi, by teraz ludzie mogli je je stamtąd zabrać;
- Stadium operacyjne. Naturalne wyjaśnienie.
Pochodzenie kamieni i ziemi
- Stadium przedoperacyjne. Artyficjalizm integralny (do 7-8 r.ż.) ziemia i kamienie zostały wyprodukowane przez człowieka (nasionka kamyków), jedno za pomocą drugiego, bądź oba za pomocą małych kawałków kamieni;
- Stadium przejściowe. Artyficjalizm umiarkowany (8-9 r.ż.) dzieci twierdzą, że kamienie powstały z mniejszych kamieni;
- Stadium operacyjne. Naturalne wyjaśnienie (od 9-10 r.ż.)